عمرو بن خالد واسطیابوخالد واسطی، عمرو بن خالد قرشی (د پس از ۱۴۵ ق/۷۶۲ م)، از اصحاب خاص زیدبن علی (علیهماالسلام) و گرد آوردنده کهن ترین مجامع فقهی و حدیثی در مذهب زیدی می باشد. فهرست مندرجات۲ - تحصیل ۳ - مصاحبت با جناب زید ۴ - نقش ابوخالد در زیدیه ۵ - ابوخالد و قیام نفس زکیه ۶ - اساتید و مشایخ ۷ - شاگردان و راویان ۸ - عقیده رجال اهل سنت ۹ - عقیده رجال شیعه ۱۰ - عقیده زیدیه ۱۰.۱ - نظر زیدیان بتری ۱۱ - مذهب ابوخالد ۱۱.۱ - منابع فرقه شناختی ۱۱.۲ - تبصرة العوام ۱۱.۳ - تفسیر فرات کوفی ۱۱.۴ - رد مواضع زیدیه ۱۱.۵ - ابوخالد و ابوالجارود ۱۲ - گرایش فقهی ۱۲.۱ - مسند زیدبن علی ۱۲.۲ - تشکیک در انتساب مسند ۱۲.۳ - نظام فقهی مسند ۱۳ - آثار ۱۳.۱ - مسند زید ۱۳.۲ - مجموعه احادیث ۱۳.۳ - روایات پراکنده ۱۳.۴ - تفسیر غریب القرآن ۱۳.۵ - مناسک الحج ۱۴ - فهرست‌منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - نسبخاندان او از نخستین ساکنان شهر واسط – که تاریخ بنای آن را از ۸۳ ق فراتر نمی‌رود - بودند. او خود در کوفه سکنی گزید و در نزدیکی مسجد سماک منزل داشت. [۱]
کشی محمد، اختیار معرفة الرجال طوسی، ج۱، ص۲۳۲، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ ق.
نسبت قریشی او از آنجاست که با تیره بنی هاشم از قریش رابطه ولاء داشته است [۲]
یحیی بن معین، التاریخ، ج۳، ص۳۲۸، به کوشش احمد محمود نور سیف، مکه، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
در سند روایاتی منفرد به او نسبت «همدانی» نیز داده شده است [۳]
ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۵، ص۱۷۷۶، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
که خطا به نظرمی رسد. ولادت ابوخالد را می‌توان در ربع پایانی سده نخست هجری برآورد کرد.۲ - تحصیلبر پایه یک سند روایی، او از حسن بصری (د ۱۱۰ ق/۷۲۸ م) حدیث شنیده بود [۴]
کوفی محمد بن سلیمان، مناقب امیر المؤمنین (علیه‌السلام)، ج۱، ص۳۳۰، به کوشش محمد باقر محمودی، قم، ۱۴۱۲ ق.
همچنین مدت زمانی پیش از شهادت امام باقر (علیه‌السلام) در ۱۱۴ قمری، به طور پیوسته یا گسسته در مدینه ملازمت آن امام را داشته و از ایشان دانش آموخته است. رجال شناسان امامی او را در زمره اصحاب امام باقر (علیه‌السلام) آورده اند [۵]
احمد بن محمد برقی، «الرجال»، ج۱، ص۱۱، همراه رجال (ابن داوود).
[۶]
محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۱۲۸.
[۷]
محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۱۳۱.
و احادیث بسیاری به روایات ابوخالد از آن امام در کتب امامیه ، زیدیه و اهل سنت دیده می‌شود. [۹]
احمد بن عیسی بن زید، کتاب رأبُ الصَّدْع، ج۱، ص۱۶۸.
[۱۰]
ابوطالب هارونی، یحیی، الافاده اخبار ائمه الزیدیه، ج۱، ص۲۷۵.
[۱۱]
بحشل اسلم بن سهل، تاریخ واسط، ج۱، ص۲۱۶.
۳ - مصاحبت با جناب زیدهمچنین به تصریح یحیی بن مساور از شاگردان ابوخالد، او پیش از آمدن زید بن علی به کوفه ، مدت ۵ سال (ح ۱۱۵-۱۲۰ق/۷۳۳-۷۳۸ م) همه ساله پس از گذراندن حج ، چند ماهی در مدینه مجاورت می‌گزید و از صحبت زید بهره مند می‌شد. او پس از آمدن زید به کوفه نیز تا هنگام شهادت وی، از یاران خاص او بود. در اثنای مسند زید تعبییراتی از ابوخالد وجود دارد که نشان می‌دهد وی مدت زیادی صحبت زید را درک کرده است و بخشی از استنادات او از زید در سال های پایانی زندگانی وی در کوفه بوده است. طولانی بودن مدت همراهی او با زید در منابع دیگر تایید شده است. [۱۷]
اجازات الائمة لزید، نسخه اصلی کتابخانه قاضی محمد علی اکوع، ج۱، گ ۹۶ الف به نقل از قاسم بن عبد العزیز بغدادی، تعزیمن، شم ۲۳۹.
۴ - نقش ابوخالد در زیدیهدر جریان قیام زیدبن علی در ۱۲۲ ق/۷۴۰ م که زید به همراه بسیاری از یاران خود به شهادت رسید، ابوخالد جان به سلامت برد و از آن پس به عنوان تنها میراث بر تعلیمات زید شناخته شد. به روایتی، در همین اوان امام صادق (علیه‌السلام) ابوخالد را به عنوان نماینده خود برای رسانیدن کمک مالی به بازماندگان اصحاب زید برگزید، [۱۹]
مفید محمد بن محمد، الارشاد، ج۱، ص۲۶۹، نجف، ۱۳۸۲ ق.
ولی در دیگر گزارش ها، به جای ابوخالد از « عبد الرحمن بن سیابه » نام برده شده است. [۲۰]
کشی محمد، اختیار معرفة الرجال طوسی، ج۱، ص۳۳۸، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ ق.
[۲۱]
ابن بابویه محمد، امالی‌الصدوق، ج۱، ص۲۷۶.
در این دوره ابوخالد به سان یکی از رهبران زیدیه [۲۲]
ناشی اکبر عبدالله بن محمد، مسائل الامامة، به کو شش یوزف فان اس، بیروت، ۱۹۷۱م.
[۲۳]
کشی محمد، اختیار معرفة الرجال طوسی، ج۱، ص۲۳۱، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ ق.
می توانست نقش به سزایی در شکل گیری فرهنگی زیدی دیده می‌شود.وکیع بن جراح (زنده در ۱۲۷ قمری) می گوید : ابوخالد چندی در همسایگی ما در کوفه می‌زیست و سپس به سبب نامناسب بودن اوضاع آن‌جا به واسط کوچ کرد. [۲۴]
ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۴، ص۱۷۷۴، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
در صورت اعتماد بر این گزارش می‌توان تخمین زد که ابوخالد در دهه ۴ سده ۲ هجری قمری، کوفه را به مقصد واسط ترک گقته است. ۵ - ابوخالد و قیام نفس زکیهدست یافتن عباسیان به خلافت، هواداران اهل بیت (علیهم‌السلام) را خوشایند نبود و ابوخالد در دیداری که چندی پیش از ۱۴۵ ق/۷۶۲ م با محمد بن عبدالله نفس زکیه - احتمالا در مدینه - داشته، از فشار روز افزون بر هم کیشان خود شکایت کرده است. [۲۵]
ابوطالب هارونی، یحیی الافاده اخبار ائمه الزیدیه، ج۱، ص۲۰۶.
در این دیدار، نفس زکیه، ابوخالد را به مهاجرت از عراق به محیطی آزادتر فراخوانده است [۲۶]
ابوطالب هارونی، یحیی الافاده اخبار ائمه الزیدیه، ج۱، ص۲۰۶.
و شاید برای اجابت دعوت او بود که ابوخالد راهی حجاز شد، چه در جریان قیام نفس زکیه در مدینه (۱۴۵ ق)، از ابوخالد واسطی در زمره همراهان وی یاد شده است.حضور او در این قیام که یکی از بازماندگان قیام زید و از یاران نزدیک او بود، از نظر معنوی می‌توانست بسیار حائز اهمیت باشد. [۲۷]
ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، ج۱، ص۱۹۷، نجف، ۱۳۸۵ ق/۱۹۶۵ م.
در منابع به کشته شدن یا زنده ماندن ابوخالد در جریان این قیام اشاره ای نشده، ولی گویا وی پس از آن مدت درازی نزیسته است.اینکه بخاری در یکی از آثار خود نام ابوخالد را در ردیف درگذشتگان ۱۱۰-۱۲۰ ق آورده است، پایه ای ندارد. ۶ - اساتید و مشایخدر میان شیوخ ابوخالد، بجز شخصیت های یاد شده، می توان از «محمد بن عمر بن علی بن ابی طالب، حبیب بن ابی ثابت، ابو هاشم رمانی و عاصم بن ابی النجود» نام برد، حتی در پاره ای اسانید روایت او، مشایخ متأخرتر کوفه چون « فطر بن خلیفه » و « سفیان ثوری » نیز دیده می‌شوند. [۲۸]
مزی یوسف بن عبد الرحمن، تهذیب الکمال، ج۱۴، ص۱۰۸، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث استانبول، شم۲۸۴۸.
[۲۹]
کوفی محمد بن سلیمان، مناقب امیر المؤمنین (علیه‌السلام)، ج۱، ص۳۳۰ برای تکمیل فهرست او، به کوشش محمد باقر محمودی، قم، ۱۴۱۲ ق.
[۳۰]
ابن بابویه محمد، ثواب الاعمال، ص۶۸ .
[۳۱]
المنصور بالله قاسم بن محمد، الاعتصام، ج۵، ص۳۱۳، صنعا، ۱۴۰۸ ق/۱۹۸۷ م.
۷ - شاگردان و راویاندر میان کسانی که از او بهره گرفته و حدیث شنیده اند، به ویژه باید از « ابراهیم ابن زبرقان ، نصر بن مزاحم ، حسین بن علوان و یحیی بن هاشم سمسار » یاد کرد که در انتقال آثار وی به آیندگان نقش اساسی ایفا کرده اند. علاوه بر آنان، در اسانید روایات نام کسانی چون «یحیی بن مساور حناط، حصین بن مخارق، درست بن ابی منصور، محمد بن سنان، اسرائیل بن یونس، حسن بن ذکوان، ابو حفض ابار، عطاء بن سائب و سعید بن زید» به عنوان راوی ابوخالد دیده می‌شود. [۳۳]
مزی یوسف بن عبد الرحمن، تهذیب الکمال، ج۱۴، ص۱۰۸-۱۰۹ برای فهرستی از راویان، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث استانبول، شم۲۸۴۸.
[۳۴]
فرات‌کوفی، تفسیر، ج۱، ص۱۵۲، نجف، ۱۳۵۴ق.
[۳۵]
کلینی محمد بن یعقوب، الکافی، ج۲، ص۷۵، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۱ ق.
[۳۷]
ابن بابویه محمد، امالی‌الصدوق، ج۱، ص۴۳۶-۴۳۷.
[۳۹]
ابن بابویه محمد، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۴، ص۲۹۴.
[۴۰]
خزاز علی، کفایة الاثر، ج۱، ص۲۹۹.
[۴۱]
مسلم بن حجاج نیشابوری، صحیح، ج۱، ص۴۱، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵ م.
[۴۲]
ابوطالب هارونی، یحیی الافاده اخبارائمه الزیدیه، ج۱، ص۶۵.
[۴۳]
ابوطالب هارونی، یحیی الافاده اخبارائمه الزیدیه، ج۱، ص۷۰.
[۴۴]
المرشد بالله یحیی بن حسین، الامالی، ج۱، ص۱۳۷، بیروت، ۱۴۰۳ ق/۱۹۸۴ م.
[۴۵]
المرشد بالله یحیی بن حسین، الامالی، ج۲، ص۱۰۳، بیروت، ۱۴۰۳ ق/۱۹۸۴ م.
۸ - عقیده رجال اهل سنترجال شناسان اهل سنت به‌طور کلی در برابر ابوخالد موضعی سخت اتخاذ کرده و با الفاظ گوناگون به تضعیف او در حدیث پرداخته اند : رجالیان بغداد چون احمد بن حنبل ، یحیی بن معین و در پی آنان ابو خالد را کذاب خوانده و کسانی چون ابن راهویه و ابوزرعه رازی او را به جعل حدیث متهم ساخته اند، ولی گروهی دیگر همچون بخاری ، مسلم ، نسائی ، ابو حاتم رازی و ابو عورانه ، تنها با الفاظی چون «متهم» و «متروک الحدیث» از او یاد کرده و از نسبت مستقیم کذب یا جعل به وی پرهیز کرده اند. [۴۶]
یحیی بن معین، التاریخ، ج۳، ص۳۱۵، به کوشش احمد محمود نور سیف، مکه، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۴۷]
المجموع فی الضعفاء و المتروکین، به کوشش عبدالعزیز عزالدین سیروان، ج۱، ص۱۶۸، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۴۸]
مسلم بن حجاج نیشابوری، صحیح، ج۱، ص۷، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵ م.
[۴۹]
نسائی احمد، سنن نسائی، ج۱، ص۱۷۵.
[۵۰]
عقیلی محمدبن عمرو، الضعفاء الکبرا، ج۳، ص۲۶۸-۲۶۹، به کوشش عبد المطعی، بیروت، ۱۴۰۴ ق/۱۹۸۴ م.
[۵۱]
ابن ابی حاتم سعبد الرحمن بن صالح، مطلع البدور، ج۳، ص۲۳۰، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
ابن ماجه قزوینی از صاحبان صحاح سته در برخی آثار خود به نقل احادیث ابوخالد واسطی پرداخته است [۵۲]
مزی یوسف بن عبد الرحمن، تهذیب الکمال، ج۱۴، ص۱۱۰، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث استانبول، شم۲۸۴۸.
که خود به گونه ای از خوش بینی او نسبت به ابوخالد حکایت دارد.۹ - عقیده رجال شیعهدر میان امامیه ، ابن فضال کوفی او را ثقه شمرده [۵۳]
کشی محمد، اختیار معرفة الرجال طوسی، ج۱، ص۲۳۲، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ ق.
و احادیث فراوانی از طریق وی در کتب اربعه امامی نقل شده است، با این حال رجال شناسان امامی در دوره میانه صرفا بر پایه مذهب، او را در شمار «ضعفا» جای داده اند [۵۴]
علامه حلی حسن بن یوسف، رجال، ج۱، ص۲۴۱، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱ م.
[۵۵]
ابن داود الحلی حسن بن علی، کتاب الرجال، ص۴۸۸.
.۱۰ - عقیده زیدیهاما زیدیه خود، ابوخالد را موثق ترین راوی به شمار آورده‌اند و بر پایه اظهار نظری کهن از یحیی بن مساور ، زیدیان هرگز در ثقه بودن ابوخالد تردید روا نداشته‌اند و بر آنند که هرکس وثاقت او را خدشه دار سازد « ناصبی » یا « رافضی » است. [۵۷]
اجازات الائمة لزید، نسخه اصلی کتابخانه قاضی محمد علی اکوع، ج۱، گ ۹۶ الف، تعزیمن، شم ۲۳۹.
[۵۸]
المجموع فی الضعفاء و المتروکین، به کوشش عبدالعزیز عزالدین سیروان، ص۱۷۷، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
سیاغی یادآور شده که امامان زیدیه در طی قرون، بر جمعیت روایت ابوخالد و فضیلت او متفق بوده‌اند و در این باره برخی از سخنان آنان را نقل کرده است. [۵۹]
سیاغی حسین، الروض النضیر، ج۱، ص۴۴، طائف، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۶۰]
سیاغی حسین، الروض النضیر، ج۱، ص۴۷-۴۸، طائف، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
۱۰.۱ - نظر زیدیان بتریبر خلاف غالب زیدیان به نظر نمی‌رسد زیدیان بتری کوفه در سده دوم قمری که نزدیکی زیادی با مکتب غیر شیعی اصحاب حدیث داشتند، نسبت به روایات ابوخالد از زید خوش بین بوده باشند، شاید از همین روست که یحیی بن آدم ، از پروردگان مکتب حسن بن صالح بن حی ، با وجود نقل روایات متعدد از امامان باقر و صادق (علیهما السلام) و نقل روایتی از طریق حسین پسر زید بن علی در الاخراج ، [۶۱]
ابن آدم یحیی، الاخراج، ج۱، ص۳۱، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/۱۹۲۸م.
[۶۲]
ابن آدم یحیی، الاخراج، ج۱، ص۷۸، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/۱۹۲۸م.
به فقه زید بن علی که از طریق ابوخالد روایت می‌شد، بی اعتنا بود و به رغم زیدی بودن، روایتی از زید در کتاب خود نیاورده است.۱۱ - مذهب ابوخالددرباره مذهب ابوخالد در منابع رجالی اهل سنت سکوتی فراگیر دیده می‌شود، ولی در منابع رجالی - حدیثی امامیه گاه به‌طور مجمل از زیدی بودن ابوخالد سخن به میان آمده [۶۳]
کشی محمد، اختیار معرفة الرجال طوسی، ج۱، ص۲۳۱، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ ق.
و گاه با بی دقتی از وی به عنوان یک رجل عامی (اهل سنت) دارای گرایش به اهل بیت (علیهم‌السلام) [۶۴]
کشی محمد، اختیار معرفة الرجال طوسی، ج۱، ص۳۹۰، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ ق.
یا یک زیدی بتری [۶۵]
محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۱۳۱.
یاد شده است.۱۱.۱ - منابع فرقه شناختیدر منابع فرقه شناختی نام ابوخالد در عرض کسانی چون فضیل بن زبیر رسان ، ابو الجارود و منصور بن ابی الاسود به عنوان رهبران زیدی قائل به نص و نزدیک به امامیه آمده است. [۶۶]
ناشی اکبر عبدالله بن محمد، مسائل الامامة، ج۱، ص۴۲، به کو شش یوزف فان اس، بیروت، ۱۹۷۱م.
[۶۷]
نوبختی حسن بن موسی، فرق الشیعة، ج۱، ص۵۴-۵۵، نجف، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
[۶۸]
نوبختی حسن بن موسی، فرق الشیعة، نجف، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
[۶۹]
سعدبن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۷۱.
[۷۰]
سعدبن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۷۴.
[۷۱]
ابن ندیم، کتاب الفهرست، ج۱، ص۲۲۷.
۱۱.۲ - تبصرة العوامدر تبصرة العوام [۷۲]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سیدمرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۱۸۶.
در شرح این مطلب چنین آمده است که در دیدگاه ابوخالد هر کس بر علی (علیه‌السلام) تقدم کرد، کافر شد و هر کس از فرزندان حسن و حسین (علیهماالسلام) باشد (ظاهرا منحصراً به امامان )، علم او حتی در کودکی و بدون آموزش همچون علم پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) است.۱۱.۳ - تفسیر فرات کوفیبر اساس روایتی در تفسیر فرات کوفی ، [۷۳]
فرات‌کوفی، تفسیر، ج۱، ص۱۵۲، نجف، ۱۳۵۴ق.
ابوخالد از زید اینگونه روایت کرده که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، علی، فاطمه ، حسن و حسین (علیهم‌السلام) تنها معصومان در میان اهل بیت هستند و دیگر اهل بیت از عصمت برخوردار نیستند.در جای دیگر به روایت ابوخالد، زید بن علی رد کننده سخن علی (علیه‌السلام) را کافر دانسته و در ضمن الحاق حکم حسنین (علیهماالسلام) به آن حضرت و وجود امام مفترض الطاعة در ذریة حسنین (علیهماالسلام) را منکر شده است. روایت مزبور می‌افزاید که هر فاطمی قائم به سیف و دعوت کننده به کتاب خدا و سنت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و عمل کننده به احکام آنان، امام بر حق است. [۷۴]
فرات‌کوفی، تفسیر، ج۱، ص۱۸۱-۱۸۲، نجف، ۱۳۵۴ق.
۱۱.۴ - رد مواضع زیدیهگفتنی است که در برخی از منابع امامی، نظیر امالی ابن بابویه [۷۵]
ابن بابویه محمد، امالی‌الصدوق، ج۱، ص۹.
و کفایة الاثر ، [۷۶]
خزاز علی، کفایة الاثر، ج۱، ص۲۹۹-۳۰۰.
روایاتی به نقل ابوخالد از زید در تأیید دیدگاه امامیه در امامت و رد مواضع زیدیه به نظر می‌رسد که باید با تأمل در آن ها نگریست.۱۱.۵ - ابوخالد و ابوالجاروددر تمامی منابع فرقه شناختی متقدم، نام ابوخالد در عرض ابوالجارود قرار گرفته است، [۷۷]
ویلفرد مادلونگ، امام قاسم بن ابراهیم، ج۱، ص۴۴، برلین، ۱۹۶۵.
ولی شهرستانی [۷۸]
محمدبن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۱۴۱.
[۷۹]
محمدبن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۱۷۰.
نام او را در شمار جارودیان و پیروان ابوالجارود آورده است.هر چند گقته شهرستانی چندان دقیق نیست، ولی با اندک مسامحه ای می‌تواند در گروه های کلی زیدیه جایگاه ابوخالد را روشن تر سازد. در مسند زید [۸۲]
مسند زید، به کوشش عبدالواسع بن یحیی واسعی، ج۱، ص۱۷۱، بیروت، ۱۹۶۶ م.
به مذاهب مختلف غیر شیعه از خوارج ، مرجئه ، قدریه و نواصب حمله شده است.۱۲ - گرایش فقهیدر زمینه فقه باید متذکر شد که ابوخالد در منابع گوناگون زیدی، به عنوان یکی از شاگردان خاص زید شناخته شده که بیشترین آراء فقهی زید از طریق او به آیندگان رسیده است. [۸۴]
اجازات الائمة لزید، نسخه اصلی کتابخانه قاضی محمد علی اکوع، ج۱، ص «گ ۹۶ الف به نقل از قاسم بن عبد العزیز بغدادی، تعزیمن، شم ۲۳۹.
[۸۵]
المجموع فی الضعفاء و المتروکین، به کوشش عبدالعزیز عزالدین سیروان، ص۱۷۷، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۱۲.۱ - مسند زیدبن علیمسند زید بن علی، کهن ترین و اساسی ترین منبع برای دستیابی به فقه زید به شمار می‌رود. این اثر در واقع مجموعه ای از اقوال و پاسخ پرسش هایی است که ابوخالد از او کرده است. افزون بر این در این اثر به سبب مصاحبات دراز مدت ابوخالد با زید ، گاه به رفتار و کردار زید نیز اشاراتی رفته است از این رو باید گفت که نقش ابوخالد در تدوین مسند زید، تنها یک گردآوری از شنیده های خود نیست بلکه باید وی را دارای نقش فعالی در طرح و تدوین مسائل ابوداوود به احمدبن حنبل دانست، نه از مقوله انتساب موطأ به مالک بن انس . در حقیقت زید سال ها پیش از انکه مجموعه های فقهی چون موطأ مالک و جامع سفیان ثوری معمول گردد، به شهادت رسیده بود. با توجه به آنچه گفته شد، ابوخالد واسطی را باید گردآورنده مسند زید تلقی کرد، بدون اینکه سخن یاد شده به مفهوم تردید در صحت انتساب مندرجات مسند به زید بوده باشد. ۱۲.۲ - تشکیک در انتساب مسندشایان ذکر است که در روایاتی از ابراهیم بن زبرقان ، ابوخالد مدعی شده که زید بن علی خود نسخه ای را گرد آورده و آن را به ابوخالد و شاگردان دیگری که عمری کوتاهتر داشته اند، داده است اما اسلوب تدوین مسند، این حکایت را تایید نمی‌کند و در صورت صحت روایت مزبور باید تصور کرد که نسخه زید تنها شالوده اصلی مسند ابوخالد را تشکیل می‌داده است. [۹۰]
آر اشتروتمان، مشکل شخصیت ادبی زید بن علی، ج۱، ص۲۳ به بعد، اسلام، سال ۱۹۲۳، جلد سیزدهم.
[۹۱]
ویلفرد مادلونگ، امام قاسم بن ابراهیم، ج۱، ص۵۴-۵۵، برلین، ۱۹۶۵.
به هر روی ابن ندیم [۹۲]
ابن ندیم، کتاب الفهرست، ج۱، ص۲۷۵.
در شمار نخستین مؤلفان فقه شیعه از ابوخالد نام برده و به کتاب او اشاره کرده است. [۹۳]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ص۱۸۹.
۱۲.۳ - نظام فقهی مسندابوخالد هر چند در عقیده با تعلیم امامیه نسبتا نزدیک بود و مدتی صحبت امام باقر (علیه السلام) را درک کرده بود، ولی نظام فقهی ارائه شده در مسند زید یک نظام کاملا زیدی است که تمایز آن از فقه امامی هم در اصول استنباط چون تجویز قیاس و هم در پاره ای فروع بحث انگیز چون « تجویز مسح بر خفین » به خوبی آشکار است. ۱۳ - آثارابوخالد رسالات و کتبی در فقه ، حدیث و تفسیر تألیف کرده که بیش‌تر تعلیمات و آراء زید را در بر می‌گیرد و شخص ابوخالد در تدوین آن‌ها نقش اساسی ایفا نموده است: ۱۳.۱ - مسند زید۱. مسند زید ، که راوی اصلی آن از ابوخالد، شاگرد خاص وی ابراهیم بن زبرقان است. به گفته نصربن مزاحم ، متن روایت ابراهیم، بر خلاف روایت دیگر شاگردان، متن کامل و مدون بوده است. همین متن در سده چهارم قمری از سوی «عبدالعزیز بن اسحاق بن جعفر بغدادی ابن بقال» از نو تنظیم و مرتب شد و همین نسخه مرتب، اساس نسخه های بعدی قرار گرفت. به کوشش گریفینی بخش اصلی چاپ شده را «المجموع الفقهی» تشکیل می‌دهد و در پایان آن مجموعه ای از احادیث زید با همان سلسله اسناد افزوده شده است. نصربن مزاحم به تصریح خود روایاتی از مسند زید به‌طور مستقیم از ابوخالد داشته است، برخی احادیث موجود در مسند زید گاه از طریق دیگر شاگردان ابوخالد چون حسین بن علوان [۹۷]
عقیلی محمدبن عمرو، الضعفاء الکبرا، ج۳، ص۲۶۹، به کوشش عبد المطعی، بیروت، ۱۴۰۴ ق/۱۹۸۴ م.
[۹۸]
ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۵، ص۱۷۷۵-۱۷۷۶، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
گاه نیز در منابع مختلف روایاتی دیده می‌شود. [۱۰۱]
ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۵، ص۱۷۷۵-۱۷۷۶، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۱۳.۲ - مجموعه احادیث۲. مجموعه ای در حدیث به روایت حسن بن علوان از ابوخالد. در این مجموعه روایات ابوخالد به زید منحصر نبوده و مشایخ دیگر به ویژه امام باقر (علیه‌السلام) را نیز شامل می‌گردد. بدون اینکه بدانیم نسخه های مختلف این مجموعه تا چه اندازه با یکدیگر تفاوت داشته، می دانیم که نسخه های متعدد از آن به روایت شاگردان مختلف ابن علوان در سده ۳ق/۹م بین زیدیان و امامیان تداول داشته است. مهم ترین آن‌ها روایت احمد بن عیسی بن زید [۱۰۵]
احمد بن عیسی بن زید، کتاب رأبُ الصَّدْع، ج۱، ص۱۴۴.
[۱۰۶]
احمد بن عیسی بن زید، کتاب رأبُ الصَّدْع، ج۱، ص۱۶۸.
است که در سراسر امالی وی ( راب الصدع ) پراکنده شده است.۱۳.۳ - روایات پراکندهگفتنی است در مقایسه بین روایات احمدبن عیسی از ابوخالد و مسند زید به روایت ابراهیم بن زبرقان، روایات دیگر به‌طور پراکنده در آثار امامیه مورد استفاده قرار گرفته اند، عبارتند از : أ. روایات حسین بن سعید اهوازی در کتاب الزهد وی [۱۰۷]
اهوازی، حسین بن سعید، الزهد، ص۷، به کوشش غلامرضا عرفانیان، قم، ۱۳۹۹ق.
[۱۰۸]
اهوازی، حسین بن سعید، الزهد، ص۹، به کوشش غلامرضا عرفانیان، قم، ۱۳۹۹ق.
[۱۰۹]
اهوازی، حسین بن سعید، الزهد، ص۲۰، به کوشش غلامرضا عرفانیان، قم، ۱۳۹۹ق.
و در آثار ابن بابویه چون امالی ، [۱۱۰]
ابن بابویه محمد، امالی‌الصدوق، ج۱، ص۴۱۱.
ثواب الاعمال ، [۱۱۱]
ابن بابویه محمد، ثواب الاعمال، ج۱، ص۸۵.
[۱۱۲]
ابن بابویه محمد، ثواب الاعمال، ج۱، ص۹۰.
فضائل الاشهر الثلاثة [۱۱۳]
فضائل الاشهر الثلاثة، به کوشش حسن موسوی خراسان، ج۱، ص۵۱، نجف، ۱۳۸۶ ق.
و در تهذیب طوسی. ب. روایت ابوالجوزاء منبه بن عبدالله تمیمی به واسطه شیوخ امامی، محمدبن حسن صفار و احمدبن محمد برقی در آثاری مانند ثواب الاعمال، [۱۱۵]
ابن بابویه محمد، ثواب الاعمال، ج۱، ص۶۸.
[۱۱۶]
ابن بابویه محمد، ثواب الاعمال، ج۱، ص۷۶.
[۱۱۷]
ابن بابویه محمد، ثواب الاعمال، ج۱، ص۲۳۲.
الخصال، عقاب الاعمال، [۱۲۱]
ابن بابویه محمد، عقاب الاعمال، ج۱، ص۳۱۹.
علل الشرائع ، و تهذیب طوسی و الاستبصار همو. ج. روایت هیثم بن ابی مسروق که ابن بابویه در کتاب فقیه از آن بهره گرفته است. [۱۲۶]
ابن بابویه محمد، مشیخةالفقیه، ج۱، ص۸۳-۸۴، همراه ج ۴ فقیه.
د. به موارد یاد شده می‌توان روایاتی به نقل خالد برقی، از ابن علوان از ابوخالد را علاوه کرد. [۱۲۷]
ابن بابویه محمد، اکمال الدین، ج۱، ص۲۴۰.
[۱۲۸]
ابن بابویه محمد، اکمال الدین، ج۱، ص۳۷۱.
[۱۳۰]
ابن بابویه محمد، ثواب الاعمال، ج۱، ص۶۷-۶۸.
۱۳.۴ - تفسیر غریب القرآن۳. تفسیر غریب القرآن ، به روایت ابوخالد واسطی از زیدبن علی که صبغه ضد قَدَری دارد. بسیاری از نظریات در تفسیر طبری نیز به این کتاب نسبت داده شده است. از این کتاب نسخه‌هایی چند در کتابخانه های صنعا، برلینوییل یافت می‌شود. [۱۳۲]
کتابخانه صنعا، ج۱، ص۱۲۱.
۱۳.۵ - مناسک الحج۴. مناسک الحج، به روایت ابوزکریا یحیی بن هاشم سمسار از زید بن علی که نسخه های خطی آن در کتابخانه های برلین و آمپروزیانا یافت می شود. بخش هایی از این متن که مورد استفاده محدثاتی چون [[|ابوداوود]] در سنن [۱۳۳]
سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۲، ص۱۹۰.
[۱۳۴]
سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۲، ص۱۹۳.
و ابن ماجه در سنن [۱۳۵]
ابن ماجه محمد، سنن ابن ماجه، ج۱، ص۷۲.
[۱۳۶]
ابن ماجه محمد، سنن ابن ماجه، ج۱، ص۷۶.
قرار گرفته، قابل مقایسه است.۵. رسالة فی حقوق الله، به روایت ابوخالد از زید که نسخ خطی آن در کتابخانه های واتیکان و وهبی یافت می‌شود. ۱۴ - فهرست‌منابع(۱) ابن آدم یحیی، الاخراج، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/۱۹۲۸م. (۲) ابن ابی حاتم سعبد الرحمن بن صالح، مطلع البدور، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز. (۳) ابن بابویه، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری. (۴) فضائل الاشهر الثلاثة، به کوشش حسن موسوی خراسان، نجف، ۱۳۸۶ ق. (۵) ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، نجف، ۱۳۸۵ ق/۱۹۶۵ م. (۶) اجازات الائمة لزید، نسخه اصلی کتابخانه قاضی محمد علی اکوع، تعزیمن، شم ۲۳۹. (۷) احمد بن محمد برقی، «الرجال»، همراه رجال (ابن داوود). (۸) شوکانی محمد بن علی، «اتحاف الاکابر»، رائل خمسة اساتید، حیدر اباد کن، ۱۳۲۸ ق/۱۹۱۰م. (۹) نامه مینوی، زیر نظر حبیب یغمایی و ایرج افشار تهران، ۱۳۵۰ ش. (۱۰) عقیلی محمدبن عمرو، الضعفاء الکبرا، به کوشش عبد المطعی، بیروت، ۱۴۰۴ ق/۱۹۸۴ م. (۱۱) علامه حلی حسن بن یوسف، رجال، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱ م. (۱۲) فرات‌کوفی، تفسیر، نجف، ۱۳۵۴ق. (۱۳) کراجکی محمد بن علی، کنز الفوائد، تبریز، ۱۳۲۲ ق. (۱۴) کشی محمد، اختیار معرفة الرجال طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ ق. (۱۵) کلینی محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۱ ق. (۱۶) کوفی محمد بن سلیمان، مناقب امیر المؤمنین (علیه‌السلام)، به کوشش محمد باقر محمودی، قم، ۱۴۱۲ ق. (۱۷) المرشد بالله یحیی بن حسین، الامالی، بیروت، ۱۴۰۳ ق/۱۹۸۴ م. (۱۸) مزی یوسف بن عبد الرحمن، تهذیب الکمال، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث استانبول، شم۲۸۴۸. (۱۹) مسلم بن حجاج نیشابوری، صحیح، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵ م. (۲۰) مسند زید، به کوشش عبدالواسع بن یحیی واسعی، بیروت، ۱۹۶۶ م. (۲۱) مفید محمد بن محمد، الارشاد، نجف، ۱۳۸۲ ق. (۲۲) المنصور بالله قاسم بن محمد، الاعتصام، صنعا، ۱۴۰۸ ق/۱۹۸۷ م. (۲۳) ناشی اکبر عبدالله بن محمد، مسائل الامامة، به کو شش یوزف فان اس، بیروت، ۱۹۷۱م. (۲۴) نجاشی احمد بن علی، رجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ ق. (۲۵) نائی احمد بن شعیب، «الضعفاء و المتروکون»، المجموع فی الضعفاء و المتروکین، به کوشش عبدالعزیز عزالدین سیروان، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۲۶) نصر بن مزاحم متقری، وقعه صفین، به کوشش عبدالاسلام محمد هارون، قاهره، ۱۳۸۲ق. (۲۷) نوبختی حسن بن موسی، فرق الشیعة، نجف، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م. (۲۸) یحیی بن معین، التاریخ، به کوشش احمد محمود نور سیف، مکه، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م. (۲۹) اف گریفینی، فهرست نسخه های خطی عربی، ۱۹۴۶ تا ۱۹۱۸. (۳۰) ویلفرد مادلونگ، امام قاسم بن ابراهیم، برلین، ۱۹۶۵. (۳۱) آر اشتروتمان، مشکل شخصیت ادبی زید بن علی، اسلام، سال ۱۹۲۳، جلد سیزدهم. (۳۲) ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۳۳) ابوطالب هارونی، یحیی الافاده اخبارائمه الزیدیه. (۳۴) بحشل اسلم بن سهل، تاریخ واسط. (۳۵) احمد بن عیسی بن زید، کتاب رأبُ الصَّدْع. (۳۶) خزاز علی، کفایة الاثر. (۳۷) المجموع فی الضعفاء و المتروکین، به کوشش عبدالعزیز عزالدین سیروان، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۳۸) سیاغی حسین، الروض النضیر، طائف، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م. (۳۹) تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سیدمرتضی بن داعی حسنی رازی. (۴۰) سعدبن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق. (۴۱) ابن ندیم، کتاب الفهرست. (۴۲) محمدبن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل. (۴۳) سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود. (۴۴) ابن ماجه محمد، سنن ابن ماجه. (۴۵) نسائی احمد، سنن نسائی. (۴۶) ابن بابویه محمد، امالی‌الصدوق. (۴۷) ابن بابویه محمد، مشیخةالفقیه، همراه ج ۴ فقیه. (۴۸) ابن بابویه محمد، اکمال الدین. (۴۹) ابن بابویه محمد، التوحید. (۵۰) ابن بابویه محمد، ثواب الاعمال. (۵۱) ابن بابویه محمد، عقاب الاعمال. (۵۲) ابن بابویه محمد، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه. (۵۳) ابن بابویه محمد، علل الشرائع. (۵۴) محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام. (۵۵) محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی. (۵۶) محمد بن حسن طوسی، الفهرست. (۵۷) محمد بن حسن طوسی، الاستبصار. (۵۸) اهوازی، حسین بن سعید، الزهد، به کوشش غلامرضا عرفانیان، قم، ۱۳۹۹ق. (۵۹) ابن داود الحلی حسن بن علی، کتاب الرجال. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوخالد واسطی»، ج۵، ص۲۱۳۸. رده‌های این صفحه : اصحاب امام سجاد | تراجم | راویان حدیث | رجال | علمای زیدیه | علمای قرن دوم | محدثین
|